Περί γοητείας

Συγχωρήστε με που τον τελευταίο καιρό δεν αναρτώ κείμενα δικής μου έμπνευσης αλλά είναι πάγιο φαινόμενο κάθε χρόνο, τέτοια εποχή, να ατονούν οι αντιστάσεις μου και να με εγκαταλείπουν οι δυνάμεις μου. Φαίνεται ότι αυτήν την στιγμή βρίσκει πρόσφορο έδαφος ο εγκέφαλός μου να αποβάλλει σιγά σιγά το έρμα που συγκεντρώθηκε το χειμώνα. Όμως, δεν θέλω να φανώ τελείως ασυνεπής ως προς την ροή των αναρτήσεων και για αυτόν τον λόγο επιλέγω κείμενα που διάβασα κατά καιρούς, κείμενα που κάποια λάτρεψα και κάποια με εξέπληξαν, κείμενα που - όπως και να ‘χει - θα ήθελα να μοιραστώ μαζί σας.

Σήμερα επέλεξα ένα απόσπασμα από μια σειρά δοκιμίων του Μοντεσκιέ με τον γενικό τίτλο “Περί καλαισθησίας”. Η καλαισθησία, σύμφωνα με τον σπουδαίο αυτόν διανοητή, είναι μιά έκφανση του πνεύματος όπως είναι επίσης η ιδιοφυία, η κοινή λογική, η κρίση, η ακρίβεια, το ταλέντο κ.α. Η καλαισθησία, με την σειρά της, έχει και αυτή πολλές εκφάνσεις όπως είναι η γοητεία, η συμμετρία, η ποικιλία, η έκπληξη, η ευαισθησία, η λεπτότητα, η απόλαυση… Ας ρίξουμε μαζί μια ματιά στην άποψη περί γοητείας, και ας αφήσουμε τον επίλογο να μας φωτίσει μιαν άλλη όψη της καλαισθησίας. Είμαι σίγουρος ότι θα σας αρέσει.

“Βρισκόμαστε μερικές φορές μπροστά σε πρόσωπα ή πράγματα που διαθέτουν μιαν αδιόρατη γοητεία, μια φυσική χάρη, αυτό το “κάτι” που δεν μπορούμε να προσδιορίσουμε. Μου φαίνεται ότι πρόκειται για μια εντύπωση βασισμένη κυρίως στο στοιχείο της έκπληξης. Μας συγκινεί το γεγονός ότι κάποιο πρόσωπο μας αρέσει περισσότερο από όσο μας φάνηκε στην αρχή πως άξιζε να μας αρέσει· και μας ξαφνιάζει ευχάριστα το ότι μπόρεσε να υπερνικήσει ελαττώματα που μας δείχνουν τα μάτια μας και τα οποία δεν πιστεύει πια η καρδιά μας. Να γιατί οι άσχημες γυναίκες διαθέτουν πολύ συχνά θέλγητρα που σπάνια βρίσκουμε στις όμορφες.

Καθόσον ένα ωραίο άτομο κάνει συνήθως το αντίθετο από εκείνο που περιμέναμε, καταλήγοντας να μας φανεί λιγότερο αξιαγάπητο – αφού μας εξέπληξε θετικά, μας εκπλήσσει αρνητικά: αλλά η θετική έκπληξη είναι παλιά, η αρνητική καινούργια. Εξ ου και οι ωραίες γυναίκες σπάνια εμπνέουν τα μεγάλα εκείνα πάθη, τα οποία σχεδόν μονοπωλούν όσες διαθέτουν άλλα θέλγητρα, όσες μας παρέχουν, δηλαδή, τέρψεις που ουδόλως περιμέναμε, ούτε είχαμε λόγο να περιμένουμε. Η περιβολή μιας βσκοπούλας έχει συχνότατα περισσότερη χάρη από όση μια χρυσοποίκιλτη στολή.

Τα θέλγητρα βρίσκονται συνήθως περισσότερο στην ψυχή παρά στο πρόσωπο, δεδομένου ότι ένα ωραίο πρόσωπο φαίνεται αμέσως και δεν κρύβει σχεδόν τίποτα: ενώ το πνεύμα δείχνεται λίγο λίγο, μόνο όταν το θέλει και για όσο θέλει· μπορεί να κρυφτεί για να εμφανιστεί την κατάλληλη στιγμή, προκαλώντας το είδος εκείνης της έκπληξης που αποκαλούμε γοητεία ενός ατόμου.

Η χάρη έγκειται λιγότερο στα φυσιογνωμικά χαρακτηριστικά και περισσότερο στους τρόπους· διότι οι τρόποι εκδηλώνονται ανά πάσα στιγμή και ανά πάσα στιγμή μπορούν να προκαλέσουν εκπλήξεις: με δυο λόγια, μια γυναίκα μόνο με έναν τρόπο μπορεί να είναι ωραία, αλλά είναι θελκτική με εκατό χιλιάδες τρόπους.

Ο νόμος των δύο φύλων έχει καθιερώσει, και στα πολιτισμένα και στα βάρβαρα έθνη, οι άνδρες να ζητούν και οι γυναίκες να στέργουν: εξ ου και τα θέλγητρα είναι χαρακτηριστικό κυρίως των γυναικών. Καθώς οφείλουν να αμύνονται έναντι των πάντων, πρέπει να κρύβουν τα πάντα· η παραμικρή κουβέντα, η παραμικρή χειρονομία, ό,τι επιδεικνύεται εκ μέρους τους χωρίς να παραβιάζεται το πρωταρχικό χρέος, ό,τι εκδηλώνεται ελεύθερα, γίνεται θέλγητρο: και είναι τέτοια η σοφία της φύσης, ώστε ό,τι θα ήταν ένα τίποτα χωρίς το νόμο περί αιδούς καθίσταται ανεκτίμητο από την εποχή του ευλογημένου αυτού νόμου, που εξασφαλίζει την ευτυχία της οικουμένης.

Δεδομένου ότι η αμηχανία και η εκζήτηση δεν μας εκπλήσσουν, τα θέλγητρα δεν συναντώνται ούτε στους αμήχανους τρόπους ούτε στους εξεζητημένους, αλλά σε μια κάποια ελευθερία ή φυσικότητα που βρίσκεται μεταξύ των δύο άκρων· και η ψυχή ξαφνιάζεται ευχάριστα βλέποντας ότι έχουν αποφευχθεί οι δύο σκόπελοι.

Θα έλεγε κανείς ότι οι φυσικοί τρόποι είναι και οι πιο εύκολοι: στην πραγματικότητα, εντελώς το αντίθετο συμβαίνει, επειδή η ανατροφή, που μας περιορίζει, μας κάνει να χάνουμε την φυσικότητα· και πάντοτε μας γοητεύει να την ξαναβρίσκουμε.

Τίποτα δεν μας αρέσει περισσότερο σε μια επίσημη ενδυμασία όσο το να βρίσκεται σε εκείνη την κατάσταση αφροντισιάς ή ακόμη και αταξίας που μας δείχνει την απουσία όλων των φροντίδων τις οποίες δεν αξίωσε η καθαριότητα και τις οποίες μόνο η ματαιοδοξία θα μας είχε υπαγορεύσει· και επιδεικνύει κανείς πνευματική χάρη μόνο όταν αυτά που λέει φαίνονται αυθόρμητα και όχι επιτηδευμένα.

Όταν λέτε πράγματα που σας έχουν στοιχίσει, μπορείτε κάλλιστα να δείξετε ότι διαθέτετε πνεύμα αλλά όχι και πνευματική χάρη. Για να το δείξετε αυτό πρέπει αφενός να μην το βλέπετε ο ίδιος και αφετέρου οι άλλοι, στους οποίους άλλωστε κάτι το απλοϊκό και αφελές σε εσάς, δεν υποσχόταν τίποτα παρόμοιο, να εκπλαγούν ευχάριστα ανακαλύπτοντάς το.

Έτσι, η χάρη δεν κατακτάται· για να τη διαθέτει κανείς πρέπει να είναι απλοϊκός. Αλλά πώς μπορεί να μοχθήσει κανείς για να γίνει απλοϊκός;

Ένας από τους ωραιότερους μύθους του Ομήρου είναι εκείνος με την ζώνη που προσέδιδε στην Αφροδίτη την τέχνη να αρέσει. Τίποτε δεν καταφέρνει να αποδώσει καλύτερα την αίσθηση αυτής της μαγείας, αυτής της δύναμης των θελγήτρων, που φαίνονται να έχουν δοθεί σε ένα πρόσωπο από κάποια αόρατη δύναμη και τα οποία υπερτερούν ακόμη και της ομορφιάς. Εκείνη η ζώνη, όμως, δεν μπορούσε να δοθεί παρά μόνο στην Αφροδίτη. Δεν θα πήγαινε με την μεγαλόπρεπεη ομορφιά της Ήρας, γιατί η μεγαλοπρέπεια απαιτεί σοβαρότητα, δηλαδή αυτοσυγκράτηση, που είναι αντίθετη με την αφέλεια της χάρης· δεν θα πήγαινε ούτε με την περήφανη ομορφιά της Αθηνάς, γιατί η περηφάνεια είναι αντίθετη με την γλυκύτητα της χάρης, και εξάλλου συχνά εκλαμβάνεται ως επιτήδευση”.

************************************

Για τα περαιτέρω ας ξανακούσουμε τον Βολταίρο: “Η καλαισθησία μορφοποιείται ανεπαίσθητα σε ένα έθνος που στερείται γούστου, υπό την επίδραση του πνεύματος των σημαντικών καλλιτεχνών. Συνηθίζουμε να βλέπουμε τους πίνακες με τα μάτια ενός Poussin (…), ακούμε την μουσική με το αυτί ενός Rameau (…), διαβάζουμε τα βιβλία με το πνεύμα των καλών συγγραφέων”. Από τότε, άλλαξαν οι καιροί, άλλαξαν και οι ταγοί. Ζωγράφοι, μουσικοί, συγγραφείς; Από τον 19ο αιώνα ένα χάσμα που ολοένα μεγαλώνει χωρίζει την μεγάλη τέχνη από το μεγάλο κοινό. Τι υπαγορεύει το γούστο των σύγχρονων μαζών; Τα στερεότυπα των διαφημιστικών σποτ, ένα φτωχό μείγμα εκφραστικών και νοητικών κλισέ. Η σκέψη προσομοιάζει πια με τα αντανακλαστικά. Είναι ωσάν, σε έναν κόσμο που βομβαρδίζεται με εικόνες, να έχουμε πάψει να βλέπουμε· στον κόσμο της απρόσκοπτης επικοινωνίας έχουμε ξεμάθει να μιλάμε· στον κόσμο της ελεύθερης διακίνησης των ιδεών έχουμε χάσει την ικανότητα να κρίνουμε. Και, κυρίως, φαίνεται να έχει εξαρθρωθεί στην μεγάλη μάζα των σύγχρονων τηλεθεατών ο λεπτός εκείνος μηχανισμός που επιτρέπει (κατά Βολταίρο πάντα) “να είμαστε ευαίσθητοι και φιλήδονοι με το καλό, να απορρίπτουμε το κακό με ανακούφιση”. Η καλαισθησία ως άμυνα, ως αντίσταση, έχει καταστεί μια προσωπική υπόθεση (ολίγων), μια εξατομικευμένη καταφυγή. Γνωρίζουμε, ωστόσο, ότι το γούστο είναι ένα κοινωνικό φαινόμενο που καθορίζεται από τις οικονομικές, κοινωνικές, τεχνολογικές εξελίξεις.

Τι σημαίνει λοιπόν μια ακαλαίσθητη κοινωνία; Μια κοινωνία ισοπεδωμένη. Μια κοινωνία θρυψαλιασμένη, πνευματικά παραιτημένη, χωρίς ζωτικό βάθος, χωρίς αντιστάσεις – μια κοινωνία ρηχή, ασύνταχτη, ανερμάτιστη. “Το διαστρεβλωμένο γούστο” μας προειδοποιεί ο Βολταίρος “είναι μια αρρώστια του πνεύματος”. Μια ύβρις του “βλέμματος”. Μια κοινωνία καταντά κακόγουστη όταν έχει παραδοθεί, αυτοεγκαταλειφθεί. Καλαίσθητος πολίτης είναι ο ενεργός, ο αχειραγώγητος πολίτης· ο πολίτης που “βλέπει”. Ο ψηφιακός κόσμος του τέλους των ιδεολογιών, αν όχι και της ιστορίας, καλλιεργεί εν τέλει την ακαλαισθησία, δίκην αναισθητικού. Έχει δίκιο ο Philippe Sollers: “Η καλαισθησία σήμερα δεν είναι σύμβαση, αισθητισμός, συντήρηση. Η καλαισθησία, σήμερα, οδηγεί κατευθείαν στην κοινωνική εξέγερση!”

Καλαίσθητοι όλης της γης, ενωθείτε…